Poważne dylematy, jak świat długi i szeroki – aktywistów, zwyczajnych obywateli i osób bez praw obywatelskich: Protestować czy nie? Jeśli protestować to w jakiej formie? Kto ma wybór, aby odłożyć protest na czas po kryzysie a dla kogo jest to sprawa życia lub śmierci? Jak zyskać sojusznika – to znaczy jak przebić się z protestem do uwagi mediów, zajętych teraz wiadomościami o koronawirusie?
Podczas, gdy rok 2019 był rokiem licznych głosów protestu, teraz ulice są praktycznie puste. Grupy aktywistów i aktywistek na całym świecie szukają nowych sposobów zabrania głosu. Tak stało się w Polsce, w formie m.in. protestów kolejnowych – po zapowiedzi czytania w parlamencie fundamentalistycznego projektu Ordo Iuris i Kai Godek. Tak stało sie tez w Izraelu, gdy aktywiści demonstrowali w odległości 1,5 metra od siebie, na Placu Rabina w Tel Awiwie, przeciwko premierowi Benjaminowi Netanjahu.
Jak pisze niderlandzki dziennik Trouw, protest w Algierii wyglądał na niekończący się. Co tydzień, przez 57 kolejnych tygodni, grupa aktywistów Hirak wychodziła na ulice. Chcieli doprowadzić do powstania nowej konstytucji, końca afer korupcyjnych i przywództwa 83-letniego prezydenta Abdelaziza Boutefliki.
Działaczom udało się wyrzucić kilku władców z politycznej sceny. Po dwudziestu latach przywództwa Bouteflika ustąpił, a dwóch byłych premierów trafiło do więzienia za korupcję. Hirak kontynuował walkę o sprawiedliwszą Algierię.
Ale 17 marca ruch protestacyjny nagle zakończył się. Rząd Algierii zakazał spotkań ulicznych, aby zapobiec rozprzestrzenianiu się koronawirusa. Na ulicach, gdzie od ponad roku słychać było hasła, zapadła cisza.
Algieria jest tylko jednym z krajów, w których koronawirus uciszył uliczne protesty. Kilka tygodni temu, tysiące Chilijczyków w Santiago protestowało w każdy piątek przeciwko nierównościom w tym kraju. Jednak, obecnie, rząd zakazał zgromadzeń. W Indiach działacze w New Delhi od miesięcy prowadzą kampanie przeciwko kontrowersyjnemu prawu imigracyjnemu, ale od 24 marca wprowadzony został również zakaz. Ostatnio policja w Hongkongu aresztowała każdego, kto chodzi po ulicy z więcej niż czterema osobami. Według aktywistów rządzący używają tej reguły do aresztowania i uciszenia głosów krytyki.
Liczba protestów publicznych od dawna nie była tak niska. Według projektu ACLED (Armed Conflict Location & Event Data Project), który śledzi protesty na całym świecie, na początku kwietnia na świecie odbyły się 452 protesty – większość z balkonów. Dla porównania, w pierwszym tygodniu marca widocznych było ponad 1500 ruchów protestacyjnych. A w pierwszym tygodniu listopada, kiedy koronawirus jeszcze się nie rozprzestrzenił, doszło do ponad 2000 protestów. Duża różnica.
„Wirus absorbuje energię”
„Tempo protestu tymczasowo zamarło” – powiedział przez telefon dla dziennika Trouw, Hardy Merriman – prezes Międzynarodowego Centrum ds. Konfliktów Bez Przemocy (ICNC). „Kryzys koronawirusa sprawia, że wszyscy są zajęci: emocjonalnie, ale także w załatwianiu spraw praktycznych. Oprócz blokad i kontroli na ulicy wirus pochłania energię.”
„W tej chwili ludzie mają na myśli coś innego niż protest” – mówił dla Trouw Bert Klandermans, profesor Uniwersytetu VU w Amsterdamie, który specjalizuje się w ruchach protestacyjnych – „Wyjście na ulicę przynosi nawet efekt przeciwny do zamierzonego. Można się wówczas zastanawiać: dlaczego zajmujesz tę przestrzeń, gdy pojawiają się pilniejsze sprawy? Zdarzało się to częściej: kiedy samolot uderzył w Twin Towers w Stanach Zjednoczonych 11 września 2001 r., widać było również, że praktycznie wszystkie protesty natychmiast zakończyły się.”
Wielu aktywistów nie widzi w tej chwili możliwości protestowania. „Są większe problemy do rozwiązania”, wyjaśniła opinii publicznej Brujas del Mar, rzeczniczka meksykańskiej grupy aktywistek, która na początku marca zorganizowała ogólnokrajowy strajk kobiet. „Teraz, gdy wszyscy pozostają w domu, wiele kobiet jest narażonych na wykorzystywanie. Zapobieganie temu kosztuje całą naszą energię. Na ulicę wyjdziemy później”.
Drastyczny kontrast
Puste ulice kontrastują z tymi sprzed roku, gdy na całym świecie wybuchały protesty. Rok 2019 był rokiem protestów, które stały się głośniejsze m.in. w Hongkongu, Libanie, Chile, Rosji, Francji, Ekwadorze, Indonezji, Indiach, Katalonii i Boliwii. Aktywiści walczyli o bardziej demokratyczny system polityczny, przeciw korupcji lub o likwidację nierówności ekonomicznych w swoim kraju. Wszędzie działacze wydawali się inspirowani tą samą energią: nawet przemoc, którą niektórzy władcy stosowali wobec protestujących, nie uciszała ich.
Ale to co nie zadziałało przemocą w zeszłym roku, urządził teraz wirus: ludzie pozostają w domach, a demonstracje są zabronione. Zmusza to grupy aktywistek i aktywistów do organizowania się w nowy sposób. „W pierwszych tygodniach zastanawiano się: co teraz robimy?” – powiedział dla Trouw Hardy Merriman, dyrektor ICNC – „Ale to było krótkotrwałe. Teraz pytanie brzmi: w jaki sposób możemy nadal coś zmienić i wnieść w czasie kryzysu? ”
Merriman wyjaśnia, że wiele ruchów protestacyjnych zaczęło ostatnio wykorzystywać swoje siły mobilizacyjne do pomocy społeczności. „Na przykład działacze w Algierii niedawno wyczyścili ulice, aby zapobiec rozprzestrzenianiu się koronawirusa. Ugandyjska piosenkarka, aktywistka i poseł Bobi Wine napisała piosenkę, w której zachęca ludzi do pozostania w domu i umycia rąk.”
W innych krajach grupy akcji, stosując się do obowiązujących obostrzeń, kontynuują protesty na nowe sposoby. „Każdej nocy Brazylijczycy biją w patelnie ze swojego balkonu, protestując przeciwko polityce Bolsonaro, która odrzuca wszelkie środki zapobiegawcze przeciw koronawirusowi” – mówi Merriman.
W Polsce aktywistki Ogólnopolskiego Strajku Kobiet zorganizowały strajk kolejkowy. Polskie kobiety protestowały również poprzez wywieszanie plakatów i banerów na swoich balkonach i w oknach. Protestowano też w wielu innych formach.
Światowe media zauważyły zwłaszcza demonstrację w Izraelu. Ludzie wyszli na ulice w zeszły weekend, aby demonstrować przeciwko premierowi Izraela Benjaminowi Netanjahu. Zrobili to w odpowiedniej odległości, półtora metra od siebie.
Według prof. Berta Klandermansa, koronawirus daje także aktywistkom i aktywistom przestrzeń do reorganizacji i tworzenia nowych planów. „Przeciętna kawiarnia czy sklep odświeży teraz swoje ściany i wnętrze. W rzeczywistości ruchy protestacyjne robią to samo” – mówi dla Trouw.
Hardy Merriman rozpoznaje to. „W Ameryce ruch Sunrise, który walczy o lepszą politykę klimatyczną, wprowadził czterodniowe szkolenie online. Codziennie przez godzinkę można dowiedzieć się, jak osobiście włączać się do ruchu protestacyjnego i przyczyniac do zmian. Zgłosiło się już 3500 osób do takiej formy szkolenia.”
Prof. Klandermans uważa, że aktywiści lepiej zrobią, jeśli zachowają swoje nowe akcje protestacyjne na okres po pandemii. „Koronawirus po prostu połyka dużą część mediów” – mówi. Klandermans podkreśla, że bez „kluczowej”, medialnej reklamy, ruch społeczny jest o wiele mniej skuteczny. „Mogę dużo pisać w swoim badaniu, ale jeśli nie ma go w gazecie, ma to mniejszy wpływ. To tak jakby upuścić pióro na podłogę.”
Przejmowanie władzy
Brak uwagi w mediach nie jest jedyną rzeczą, którą dostrzegają aktywistki i aktywiści. Wielu przywódców autorytarnych wykorzystuje kryzys koronawirusa, aby jeszcze bardziej zwiększyć swoją siłę. Premier Węgier na przykład, Viktor Orbán, niedawno podpisał ustawę, która na czas nieokreślony wyłączy parlament. W Izraelu premier Benjamin Netanjahu tymczasowo zamknął wszystkie sądy, dwa dni przed tym, gdy musiał iść na proces pod zarzutem korupcji. Sprawa sądowa została przeniesiona na koniec maja.
W Polsce rząd PiS za wszelką cenę i wbrew zaprzeczanemu stanowi klęski żywiołowej, forsuje korespondencyjne głosowanie na prezydenta, aby utrzymać władzę przez następną kadencję.
Przejmowanie władzy jest cierniem dla wielu grup aktywistycznych, które walczą o sprawiedliwszy i bardziej demokratyczny system władzy w swoim kraju. Również protesty przeciwko prawu stały się o wiele trudniejsze od czasu zapanowanie kryzysu koronawirusa: zabrania się wychodzenia na ulice, a rządy mają nowe narzędzia do walki z krytyką – ze względu na wprowadzone środki zaradcze.
W Kairze na przykład, policja aresztowała w zeszłym miesiącu cztery kobiety, które domagały się na ulicy tymczasowego zwolnienia więźniów politycznych z powodu wysokiego ryzyka infekcji w pełnych egipskich celach więzień. Władze nazwały pokojowy protest „fałszywymi wiadomościami” i zatrzymały kobiety na ponad trzydzieści godzin. W Hongkongu policja aresztowała w zeszły weekend tuzin oponentów, w tym magnata medialnego Jimmy’ego Lai i założyciela Partii Demokratycznej, Martina Lee.
Demonstracje nie kończą się jednak wszędzie. W niektórych krajach pojawiają się ostrożne protesty przeciwko rządom, które inaczej porzuciłyby biednych obywateli podczas kryzysu. O pomoc finansową ze strony rządu walczą na przykład libańscy sprzedawcy uliczni. „Nie mają dochodów od czasu blokady” – powiedziała aktywistka Nada Nassif – „Pozostawanie w domu to luksus, na który nie można sobie pozwolić. Protest jest koniecznością”. Mówi, że w libańskich obozach dla uchodźców wybuchły protesty. „To nie są zorganizowane akcje, ale krzyki rozpaczy: umierają z powodu koronawirusa, czy z głodu? Ale rząd nie robi nic, aby im pomóc.”
Demonstracja wydaje się być jedynym sposobem na przetrwanie w wielu miejscach. W boliwijskim mieście Riberalta głodny tłum poprosił o setki paczek żywnościowych obiecanych przez rząd. W Pakistanie policja aresztowała pięćdziesięciu lekarzy, którzy poprosili o lepszy sprzęt medyczny. Więźniowie na całym świecie protestują przeciwko ich uwolnieniu, obawiając się, że często przeludnione cele, w których przebywają, staną się źródłem śmiertelnego zainfekowania.
Zmiana polityczna
Tak więc, ruchy protestacyjne tak naprawdę nie zniknęły i tak się nie stanie, uważa dyrektor Hardy Merriman. Według niego, kryzys pandemii może w rzeczywistości doprowadzić do ogromnych zmian politycznych. Kryzys ujawnia dokładnie to, w co zaangażowanych było wiele protestów przed epidemią, a mianowicie systematyczną nierówność, korupcję i ubóstwo. „Ta epidemia ujawnia, kto najbardziej cierpi w naszym społeczeństwie” – mówi dyr. Merriman – „czyli najbiedniejsi mieszkańcy naszej planety. Odkrywa słabości naszych systemów społecznych: spójrzmy na przykład na opiekę zdrowotną w USA, która jest niedostępna dla wielu biednych Amerykanów”.
Według Merrimana gniew, który powstaje z tego powodu, stwarza możliwości. „Budzi się gniew grupy ludzi, którzy nigdy wcześniej nie uważali siebie za aktywistów. To daje nowe wsparcie ruchom protestacyjnym.” Minie jeszcze trochę czasu, zanim staniemy się naprawdę gotowi – podkreśla prof. Klandermans. „Taki kryzys jest poważnym ciosem dla ruchów społecznych” – mówi. „Niektóre organizacje znikną na chwilę z radaru. Ale ruchy protestacyjne, którym uda się przetrwać kryzys, pojawią się jeszcze mocniejsze”.
Opracowanie: Marzenna Donajski / Donajska
Źródło: Trouw, Anne ter Rele
Zdjęcie: Demonstracja w Tel Awiwie, Getty Images
